Effectief differentiëren met aanpasbaar lesmateriaal

Iedere leerling of student de kans geven het beste uit zichzelf te halen, is een belangrijke drijfveer van docenten. Dat kun je onder andere bereiken met differentiatie. Tegelijkertijd is het inspelen op ieders specifieke leerbehoeften een grote uitdaging. Aanpasbaar lesmateriaal biedt handvatten om hier doeltreffend mee aan de slag te gaan.

Differentiatie is een manier van lesgeven, waarbij docenten de lesstof, materialen en opdrachten aanpassen op de verschillende leerbehoeften van individuen of kleine groepen, zodat alle leerlingen of studenten op hun eigen niveau kunnen leren. Dat kan op veel manieren. Eén daarvan is werken met aanpasbaar lesmateriaal, vertelt Mart van der Linden, trainer bij ThiemeMeulenhoff. “Aanpasbaar lesmateriaal maakt het mogelijk om bijvoorbeeld een groep leerlingen zelfstandig te laten werken aan opdrachten die hen uitdagen. Terwijl een andere groep leerlingen op dat moment verlengde instructie krijgt om de leerstof onder de knie te krijgen.” Wil je differentiatie effectief inzetten dan is het volgens Van der Linden belangrijk om dat te doen aan de hand van vier vragen:

• Welk leerdoel wil je dat leerlingen of studenten behalen?

• Waar staan ze nu ten opzichte van dat leerdoel?

• Wat heeft ieder individu nog nodig om het leerdoel te behalen?

• En als controle achteraf: heeft iedereen het leerdoel behaald?

Deze stappen sluiten aan bij de basisprincipes van formatief handelen. Mart van der Linden: “Dit didactische model daagt je uit om het leerproces op verschillende momenten zichtbaar te maken en op basis van dat inzicht verder te handelen. Om te kunnen differentiëren moet je weten welke leerling wat op welk moment nodig heeft.”

Keuzemogelijkheden en verantwoordelijkheid

Differentiëren in een klas met dertig leerlingen kan een uitdaging zijn. Daarom legt Nienke Broos, docent NaSk op het Visser ’t Hooft Lyceum in Leiderdorp, de verantwoordelijkheid bij haar leerlingen. Daarmee maakt ze haar leerlingen eigenaar van hun eigen leerproces. Broos differentieert in haar lessen op verschillende manieren. Bijvoorbeeld: leerlingen kiezen zelf of ze naar haar instructie luisteren of de uitleg lezen in hun boek. Of ze laat leerlingen kiezen of ze meedoen aan het practicum of oefensommen maken. Broos speelt ook in op de interesses van de leerlingen. “Als we het bijvoorbeeld over straling hebben, mogen ze kiezen om onderzoek te doen naar straling in energie, kernwapens of medische straling. Ik geef ze daarbij kaders en begrippen mee, zodat alle leerlingen vanuit een verschillende context uiteindelijk dezelfde leerdoelen halen.”

Shauna Plompen, opleidingsmanager Dienstverlening bij het ROC van Amsterdam - Flevoland, beaamt dat eigen verantwoordelijkheid sterk bijdraagt aan het bereiken van leer- en differentiatiedoelen. Het betekent overigens niet dat je studenten alleen laat doen wat ze leuk vinden, benadrukt ze. Je hebt als docent de taak om studenten uit hun comfortzone te halen. “Om je leerdoelen te halen, moet je soms iets doen wat je tegenstaat. Sterker nog: leren is vaak oncomfortabel en kan frustreren.”

Oog voor verschillen voor maximale effectiviteit

Met de verschillen tussen leerlingen en studenten kun je ook je voordeel doen, zegt Shauna Plompen. “Zie de verschillen in de klas als leerpotentieel. Studenten kunnen veel leren van leeftijdsgenoten die anders in het leven staan en kunnen gebruikmaken van elkaars kennis en kunde.” Wil je differentiatie effectief inzetten dan is het volgens haar belangrijk je bewust te zijn van die verschillen. Let daarbij op:

• Beheersingsniveau Waar staat iemand ten opzichte van zijn einddoel?

• Leervoorkeur Hoe leert iemand het liefst? Zelf uitproberen of een voorbeeld volgen? Individueel of samen?

• Belevingswereld Waar liggen de interesses? Probeer daarbij aan te sluiten.

• En - voor het mbo: toekomstig werkveld Wat vraagt een specifiek werkveld straks van studenten?

Verzamel informatie en werk deze regelmatig bij, adviseert Plompen. “Stel aan de start van elke lesperiode vast wat hoe bovenstaande punten er voor iedere student uitzien. Houd ieders ontwikkeling bij, zodat je jouw aanpak eventueel kunt bijsturen. Als iemand bijvoorbeeld extra opdrachten of uitleg nodig heeft, kun je dat op tijd aanbieden. Focus niet alleen op welke kennis en vaardigheden de student op dit moment in het leerjaar nodig heeft, maar bedenk ook wat hij moet kennen en kunnen als hij zijn leerdoelen bijna bereikt heeft. En bereid hem alvast voor op de vervolgstappen.”

Digitaal differentiëren op maat

Nienke Broos gebruikt haar lesmethode als houvast en maakt daarnaast regelmatig zelf lesmateriaal, waarbij ze soms inspiratie haalt uit open leermateriaal. Voor de toekomst hoopt ze dat ze nóg meer maatwerk kan bieden. Vooral op het gebied van digitale leermiddelen ziet ze kansen: “In het ideale geval volgen leerlingen hun eigen route door het lesmateriaal. Ze beginnen met de basisroute, maar krijgen als ze opdrachten nog niet onder de knie hebben herhalingsoefeningen. En als ze de kennis goed beheersen verdiepende opdrachten.” Volgens Broos kun je op deze manier het beste uit iedere leerling halen. “De meeste leerlingen doen het liefst het minimale. Het zijn pubers, dus dat is begrijpelijk. Er zijn weinig leerlingen die vanuit zichzelf een extra uitdaging aangaan die meer moeite kost dan wat noodzakelijk is. Hoe mooi is het als die leerlingen zonder het bewust te merken een plusroute doorlopen?”

De mogelijkheden van aanpasbaar lesmateriaal

Het aanpasbare lesmateriaal van ThiemeMeulenhoff is constant in ontwikkeling, met als doel docenten steeds meer handvatten te bieden om differentiatie goed en makkelijk vorm te geven. Dat betekent onder andere dat de leerdoelen zo helder mogelijk zijn, dat er aanknopingspunten worden geboden om te differentiëren en dat je lesmateriaal flexibel kunt inzetten omdat het aanpasbaar is. De trainers van ThiemeMeulenhoff ondersteunen docenten en vaksecties door te laten zien welke mogelijkheden dit lesmateriaal biedt en hoe je het kunt inzetten om je differentiatiedoelen te bereiken, legt Van der Linden uit. “We laten docenten ervaren hoe je het aanpasbaar lesmateriaal zo kunt inzetten dat het optimaal aan die doelen bijdraagt.”

Verder verdiepen op dit onderwerp? Kom naar het Nationaal Leermiddelencongres!

De mensen van ThiemeMeulenhoff zijn er voor de mensen in het onderwijs. Samen denken we na over onderwijsontwikkelingen en werken we aan het onderwijs voor toekomstige generaties. Met ervaring, expertise én doeltreffende leermiddelen voor het versterken van onderwijsprofessionals. Samen leren vernieuwen.