12 Bouwstenen voor effectief leren en lesgeven

Op zo’n manier lesgeven dat iedere leerling en student optimaal de kans krijgt om duurzaam te leren. Dat de lesstof niet alleen kortstondig onthouden wordt voor een toets, maar dat deze effectief in het langetermijngeheugen geïntegreerd wordt. Welke leerstrategieën kunt je inzetten om diepgaand te leren en wanneer en hoe pas je ze toe? Met de 12 bouwstenen voor effectieve didactiek optimaliseer jij je les en wij ons lesmateriaal voor jou.

Hoe leren en onthouden werkt in het brein is wetenschappelijk onderzocht. Het blijkt dat mensen op eenzelfde manier leren. Dat betekent dat je gebruik kunt maken van generieke leerstrategieën. In het boek Wijze lessen: 12 bouwstenen voor effectieve didactiek slaan de onderzoekers de brug naar de praktijk en laten ze zien hoe je 12 onderbouwde leerstrategieën kunt toepassen in de klas. Voor docenten is het goed om kennis te nemen van deze wetenschappelijke principes. Als je deze bewust toepast in de les en er effectief op handelt, kun je nog beter inspelen op het leerproces van je leerling of student.

Geen rocket science, wel praktische handvatten

Natuurlijk zijn docenten kundig en ervaren in lesgeven. Veel docenten maken dan ook – bewust of onbewust – bij het geven van een les al gebruik van effectieve leerstrategieën. De 12 bouwstenen zullen docenten dus ook bekend voorkomen. Het toepassen van deze leerstrategieën is geen ‘rocket science’, het zijn vooral handvatten om te gebruiken in de dagelijkse lespraktijk. Door nauwkeuriger stil te staan bij de onderliggende wetenschappelijke principes, en de bouwstenen heel bewust in te zetten, kun je als docent nóg beter inspelen op hoe effectief je leerlingen of studenten de lesstof opnemen. En hoe goed ze deze op lange termijn onthouden.

Leermiddelen gebaseerd op effectieve didactiek

Makers van leermiddelen kunnen bij het ontwerp van een lesmethode ook al rekening houden met de 12 effectieve didactische principes. Door bewezen effectieve leerstrategieën al in het ontwerp op te nemen, wordt zowel de docent als de leerling of student optimaal ondersteund. Uitgeverij ThiemeMeulenhoff werkt, om dit te realiseren, nauw samen met de Open Universiteit en met bijzonder hoogleraar Gino Camp, één van de auteurs van het boek Wijze lessen. Vanuit zijn leerstoel Effectief leren kijkt hij mee naar het gebruik van effectieve didactiek in onze lesmethodes en is er aan de hand van de 12 bouwstenen een kwaliteitsinstrument ontwikkeld waarmee alle leermiddelen worden getoetst.

De docent is onmisbaar

De rol van de docent is en blijft echter onmisbaar én cruciaal bij effectief lesgeven. Alle wetenschappelijke inzichten – en de leermiddelen die daarop zijn gebaseerd – werken namelijk alleen als ze op de juiste manier en op het juiste moment worden ingezet door de docent. Meer dan een eeuw geleden schreef de Amerikaanse psycholoog William James al: “…onderwijs is een kunst, en wetenschappen genereren nooit direct uit zichzelf kunst.” (bron, pag. 5) Voor het geven van een goede, effectieve les is het essentieel om een goed gevulde gereedschapskist aan leerstrategieën en werkvormen te hebben. Maar de docent beheerst de kunst om die te gebruiken in de onderwijscontext, zodat het werkt voor de eigen leerlingen of studenten.

Bouwsteen 1 in de praktijk

Wat je al weet, bepaalt wat en hoe snel je leert. De eerste bouwsteen is daarmee meteen een hele relevante: het activeren van relevante voorkennis. Voorkennis activeren werkt als een soort klittenband waarop nieuwe leerstof kan blijven ‘plakken’. Die bouwsteen inzetten is een grote voorspeller van leren. In de praktijk kun je dan natuurlijk denken aan herhaling van begrippen of werkwijzen. Maar maak het vooral ook leuk en actief – doe bijvoorbeeld eens een quiz waarmee leerlingen of studenten hun voorkennis kunnen ophalen. Of geef de lesstof een bredere context en gebruik aan het begin van de les een advance organizer: een verhaal of schema dat een mentale kapstok biedt om nieuwe leerstof aan op te hangen.

Bouwsteen 1 in leermiddelen

In Vivo, de biologiemethode voor voortgezet onderwijs van ThiemeMeulenhoff, zit bouwsteen 1 duidelijk verwerkt. Elk hoofdstuk begint met een schema; het grote plaatje. Dit laat de samenhang tussen biologische thema’s en hoofdstukken zien, waardoor leerlingen makkelijker verbanden kunnen leggen. Of ze krijgen bijvoorbeeld als opdracht om uit het hoofd een onderdeel van het menselijk lichaam te tekenen en dit aan elkaar uit te leggen. Een goede manier om misconcepties op te sporen en te achterhalen of er een gemene deler is in aanwezige of niet-aanwezige voorkennis.

Een andere manier om relevante voorkennis te activeren komt bijvoorbeeld terug in de lesmethode InBusiness Financieel, voor de mbo-opleiding Bedrijfsadministratie. Studenten krijgen aan het begin van een hoofdstuk een aantal oriëntatievragen, die op zoek gaan naar de aanwezige voorkennis. Daarnaast wordt ook hier een advanced organizer in de vorm van een schema ingezet. Hierin wordt nieuwe lesstof gekoppeld aan de lesstof die studenten al hebben gehad én die ze nog krijgen. Door de voorkennis in een bredere context te plaatsen, kun je als docent nieuwe informatie koppelen aan wat studenten al weten.

De kunst van het lesgeven

De 12 bouwstenen uit het boek Wijze lessen staan niet op zichzelf en kun je niet helemaal los van elkaar inzetten. Sommige bouwstenen versterken elkaar of maken leren effectiever als je ze in combinatie met elkaar inzet. Als docent maak je dus voortdurend een inschatting van wat je leerling of student op dat moment nodig heeft. Lesgeven – het bewust inzetten van methodieken en werkvormen om het leren van leerlingen te ondersteunen – is en blijft een kunst. Als leermiddelenontwerper voeden, inspireren en ondersteunen we docenten heel graag in het effectief uitvoeren hiervan.

Verder verdiepen op dit onderwerp? Kom naar het Nationaal Leermiddelencongres!

De mensen van ThiemeMeulenhoff zijn er voor de mensen in het onderwijs. Samen denken we na over onderwijsontwikkelingen en werken we aan het onderwijs voor toekomstige generaties. Met ervaring, expertise én doeltreffende leermiddelen voor het versterken van onderwijsprofessionals. Samen leren vernieuwen.